آزواسپرمی یا اسپرم صفر، شایع‌ترین علت ناباروری در مردان
فقدان اسپرم در مایع منی را آزواسپرمی (Azoospermia) یا اسپرم صفر می‌نامند. فقدان اسپرم یکی از علل ناباروری در مردان بوده و تشخیص علت آن نقش مهمی در اتخاذ روش‌های درمانی مناسب دارد. نبود اسپرم در مایع انزال به‌دلیل انسداد دستگاه تناسلی مرد (آزواسپرمی انسدادی) و یا به‌دلیل اختلال در تولید اسپرم (آزواسپرمی غیرانسدادی) رخ می‌دهد. انسداد اغلب در اپیدیدیمیس، وازُدِفران و مجرای انزال رخ می‌دهد.
علل آزواسپرمی انسدادی:
- انسداد اپیدیدیمیس:
عواملی که منجر به انسداد اپیدیدیمیس می‌شوند عبارتند از:
- عفونت (مانند التهاب اپیدیدیمیس)
- التهاب
- آسیب یا زخم کیسه‌ی بیضه
- ناهنجاری‌های نادر ژنتیک: که باعث مسدود شدن یا تکوین غیرطبیعی می‌شوند. سیستیک‌فیبروزیس سبب غلیظ شدن ترشحات، جمع شدن ترشحات و گیر افتادن مایع منی می‌شود. این مورد حتی گاهی برای مردان دارای جهش ژن سیستیک‌فیبروزیس ولی بدون علائم بیماری نیز مشکل ایجاد می‌کند.
- جراحی وازودفران:
هنگام وازکتومی، جراح رگ‌های وازُدفران را مسدود می‌کند تا جلوی حرکت اسپرم گرفته شود. البته عوامل زیر نیز ممکن است تأثیرات مشابهی داشته باشند:
- آسیب/ زخم
- سابقه‌ی جراحی به‌دلایلی مانند فتق
- جهش‌های ژن سیستیک‌فیبروزیس که مانع شکل‌گیری ارتباط با مجرای ادرار می‌شوند.
- انسداد مجرای انزال:
بعضی از موارد انسدادهای مجرای انزال از زمان تولد وجود دارند (مادرزادی) که می توانند عامل آزواسپرمی باشند و سایر موارد بعدها به‌دلایل زیر بروز می‌کنند (اکتسابی):
1) عفونت
2) آسیب
3) جراحی‌های قبلی
علل آزواسپرمی غیرانسدادی
- ژنتیک: تاکنون تعداد محدودی از علل ژنتیکی نقص در تولید اسپرم شناسایی شده‌اند.
- حذف‌های کروموزوم Y: کروموزوم Y حاوی ژن‌های بسیاری است که در تولید اسپرم نقش دارند. حذف‌هایی که در این ژن‌ها اتفاق می‌افتند تا 10 درصد موارد فقدان اسپرم را شامل می‌شوند.
- کاریوتایپ غیرطبیعی: حدود 10 درصد بیماران مبتلا به آزواسپرمی انسدادی مبتلا به ناهنجاری‌های کروموزومی قابل تشخیص بوده که تولید اسپرم را محدود می‌کنند. مثلاً کروموزوم اضافی ایکس باعث بروز سندرم کلاین‌فلتر شده که با علائمی مانند عملکرد ضعیف بیضه‌ها، تعداد کم اسپرم و سطوح پایین تستوسترون همراه است. البته در چنین مواردی احتمال پیدا کردن اسپرم وجود دارد.
- تشعشع و سموم خطرناک
- مصرف برخی داروها و دخانیات
- نوسان هورمونی
- واریکوسل
علل آزواسپرمی انسدادی و غیرانسدادی
تشخیص
درمان احتمالی آزواسپرمی وابسته به تشخیص دقیق علت نبود اسپرم در مایع منی است. تشخیص دقیق با تهیه‌ی دو نمونه‌‌ی اسپرم به فواصل زمانی مختلف و آنالیز اسپرم آغاز می‌شود. در صورت فقدان اسپرم، پزشک باید علت آزواسپرمی را مشخص نماید. روش‌هایی که برای بررسی‌های بیشتر مورد استفاده قرار می‌گیرند عبارتند از:
- بررسی سوابق پزشکی
- معاینه‌ی فیزیکی
- آزمایش هورمونی
- تصویربرداری از مجرای تناسلی
- آزمایش ژنتیک
درمان
پزشک با توجه به شرایط بیمار و صلاحدید خود ممکن است روش‌های درمانی زیر را برای مردان فاقد اسپرم (آزواسپرمی) و خواستار فرزند درخواست کند:
- جراحی، ریزجراحی یا جراحی‌های اندوسکوپیک برای رفع انسداد
- هورمون‌درمانی
- نمونه‌برداری و استخراج اسپرم (در صورت وجود اسپرم)
آزواسپرمی با علل غیربیضوی (آزواسپرمی پیش‌‌بیضه و پس‌بیضه‌ای) قابل درمان بوده و این افراد به‌صورت طبیعی یا با استخراج اسپرم و استفاده از روش‌های کمک‌باروری بچه‌دار می‌شوند ولی آزواسپرمی با علل بیضوی غیرقابل درمان بوده و برای فرزندآوری به اسپرم یا جنین اهدایی نیاز است.