استفاده از سلول بنیادی خون بندناف در درمان تالاسمی بتا

بیماری تالاسمی چیست؟

بیماری تالاسمی به دسته ای از بیماری های خونی ارثی اطلاق می شود که در آن سطح هموگلوبین و گلبول های قرمز خون کاهش یافته و منجر به کمبود گلبول های قرمز بالغ و کمبود اکسیژن در بدن می گردد. بیماری تالاسمی در دو شکل مختلف تالاسمی آلفا و بتا دیده می شود که هرکدام دارای زیر مجموعه های خاص خود هستند. در انواع بیماری تالاسمی ژن های متفاوتی دخیل هستند که جهش در آن ها منجر به بیماری زایی می گردد. 

بیماری کم خونی تالاسمی بتا به سه شکل اصلی مینور، میانی و ماژور مشاهده می شود که نام گذاری آن ها براساس شدت بروز علائم می باشد. افراد مبتلا به تالاسمی بتا از نوع مینور معمولاً هیچ علامتی نداشته و افراد اغلب از ابتلای خود به این بیماری آگاه نیستند. برخی از افراد مبتلا به این نوع از بیماری تالاسمی کم خونی بسیار خفیفی را تجربه می کنند. افراد مبتلا به تالاسمی بتا ماژور شدیدترین علائم مرتبط با این بیماری را بروز می دهند و اغلب نیاز به تزریق خون منظم و مراقبت های پزشکی مداوم و مادام العمر دارند. از سوی دیگر، علائم تالاسمی بتا میانی به طور گسترده ای متغیر بوده و شدت آن در محدوده وسیعی بین دو حالت ماژور و مینور قرار می گیرد.

بیماری تالاسمی بتا یکی از بیماری های اتوزوم مغلوب شایع در جهان است که میزان شیوع آن در جهان 1 مورد در هر 100000 نفر می باشد. این نوع کم خونی ژنتیکی در برخی کشورها و بخش های جهان از جمله مدیترانه، آفریقا، آسیای مرکزی، شبه قاره هند و خاورمیانه شایع است. با توجه به اینکه بیماری کم خونی تالاسمی بتا ژنتیکی است می تواند از هر یک از والدین و یا هر دوی آن ها به فرزندان منتقل شود.بنابراین افرادی که سابقه خانوادگی این بیماری را دارند خطر ابتلای بالایی خواهند داشت. 

علائم تالاسمی بتا

علائم و نشانه های تالاسمی بتا در افراد مختلف با توجه به نوع بیماری متنوع می باشد که در این قسمت به توضیح آن ها خواهیم پرداخت.

• علائم تالاسمی بتا مینور : 

در افراد مبتلا به این نوع کم خونی ژنتیکی اغلب نشانه های خاصی مشاهده نشده و فقط ممکن است که فرد کم خونی خفیفی را تجربه کند. اکثر این افراد هرکز متوجه نمی شوند که حامل این بیماری کم خونی هستند؛

• علائم تالاسمی بتا میانی :

افرادی که مبتلا تالاسمی بتا میانی یا اینترمدیا هستند، بیان بسیار متنوعی از این بیماری خونی را بروز می دهند. کم خونی نسبتاً شدید در این بیماران شایع بوده و افراد مبتلا ممکن است نیاز به تزریق خون دوره ای داشته باشند. از دیگر علائم شایع می توان به رنگ پریدگی، یرقان، زخم پا، سنگ کیسه صفرا (سنگ کیسه صفرا) و بزرگ شدن غیر طبیعی کبد و طحال اشاره نمود. همچنین ناهنجاری های اسکلتی متوسط تا شدید ممکن است در افراد مبتلا رخ دهد؛

• بتا تالاسمی ماژور :

بتا تالاسمی ماژور که با نام کم خونی کولی نیز شناخته می شود، شدیدترین شکل کم خونی ژنتیکی تالاسمی بتا است. نوزادان مبتلا علائم را در دو سال اول زندگی، اغلب بین 3 تا 6 ماه پس از تولد، نشان می دهند. با وجو اینکه بتا تالاسمی ماژور یک بیماری مزمن و مادام العمر است، اگر افراد از درمان های توصیه شده فعلی پیروی کنند، بیشتر افراد می توانند زندگی شاد و رضایت بخشی داشته باشند. از جمله علائمی که در افراد مبتلا به این بیماری تالاسمی مشاهده می شود می توان به تورم شکم، زردی پوست، عفونت بالای بدن، پوستی رنگ پریده و اشتهای کم اشاره کرد.

علت ایجاد تالاسمی بتا

شایع ترین علت ایجاد بیماری تالاسمی بتا بروز تغییرات ژنتیکی یا جهش در ژن HBB (روی کروموزوم 11) می باشد. البته در برخی موارد نادر جهش های حذفی نیز در بیماران مبتلا به این نوع بیماری کم خونی مشاهده شده است. در افراد مبتلا به تالاسمی بتا مینور جهش در یک ژن HBB (روی کروموزوم 11) وجود دارد که باعث شده این افراد ناقل این نوع کم خونی ژنتیکی باشند. افراد مبتلا به نوع میانی یا ماژور دارای جهش در هر دو ژن HBB هستند. 

به طور کلی، هموگلوبین از پروتئینی به نام گلوبین ساخته شده است که متشکل از دو زنجیره آلفا و دو زنجیره بتا می باشد که به یک حلقه مرکزی هِم (Heme) متصل هستند. ژِن HBB (روی کروموزوم 11) کد کننده زنجیره بتا در پروتئین گلوبین است که ایجاد هرگونه جهش در آن تولید این پروتئین را مختل می کند. اگر جهش تنها در یکی از این دو ژِن ایجاد شود، میزان تولید زنجیره بتا کاهش یافته و فرد دچار کم خونی خفیف خواهد شد. اما اگر هر دو ژن جهش پیدا کند منجر به کاهش قابل توجهی از زنجیره های بتا (تالاسمی بتا میانی) یا فقدان تقریباً کامل زنجیره های بتا (تالاسمی بتا ماژور) می شود. 

کاهش یا فقدان زنجیره های پروتئینی گلوبین بتا منجر به عدم تعادل با زنجیره های پروتئین آلفا گلوبین تولید شده می گردد و در نهایت، تشکیل گیری گلبول های قرمز معیوب، کمبود هموگلوبین عملکردی و عدم تحویل مقادیر کافی اکسیژن به بدن مشاهده خواهد شد. 

تالاسمی بتا با الگوی اتوزومال مغلوب به ارث می رسد. اختلالات ژنتیکی مغلوب زمانی رخ می دهند که فردی یک ژن غیر طبیعی را از هر یک از والدین به ارث ببرد. اگر فردی یک ژن طبیعی و یک ژن غیرطبیعی برای بیماری دریافت کند، ناقل بیماری خواهد بود و معمولاً علائمی از خود نشان نخواهد داد. خطر این که دو والد ناقل، هر دو ژن غیرطبیعی را به نسل بعد منتقل کنند و در نتیجه فرزندی مبتلا داشته باشند با هر بارداری 25 درصد است. خطر داشتن فرزند ناقل مانند والدین در هر بارداری 50 درصد و شانس دریافت ژن های نرمال از هر دو والد به کودک 25 درصد خواهد بود. خطر بروز این بیماری برای مردان و زنان یکسان می باشد.

راه تشخیص بیماری تالاسمی بتا

 معمولا تشخیص تالاسمی بتا براساس شناسایی علائم بیماری، ارزیابی بالینی و انواع آزمایشات تخصصی انجام می شود. در افراد مبتلا به تالاسمی بتا ماژور، علائم اولیه اغلب در دو سال اول زندگی آشکار می شوند اما در تالاسمی بتا میانی علائم خفیف تر بوده و در سنین بالاتر خود را نشان می دهند. از جمله روش های آزمایشگاهی که در تشخیص این نوع کم خونی ژنتیکی موثرند می توان به موارد زیر اشاره کرد که عبارتند از:

• آزمایش شمارش کامل خون (CBC) :

یکی از تست های رایج تشخیص بتا تالاسمی، آزمایش CBC است که چندین جزء و جنبه های خون از جمله تعداد، غلظت، اندازه، شکل و بلوغ سلول های خون را اندازه گیری می کند؛

• الکتروفورز هموگلوبین با هموگلوبین F و کمیت A2 : 

نوعی آزمایش آزمایشگاهی که انواع هموگلوبین را متمایز می کند؛

• تست CVS :

در صورتی که جهش ژنی خاص در یکی از اعضای خانواده شناسایی شده باشد، تشخیص قبل از تولد در بارداری‌هایی با افزایش خطر ابتلا به تالاسمی بتا با آمنیوسنتز یا نمونه‌ برداری از پرزهای کوریونی(CVS) امکان‌پذیر است که در آن نمونه ‌های بافت از بخشی از جفت برداشته می شوند؛ 

• آزمایشات ژنتیک ملکولی : 

آزمایش ژنتیک مولکولی برای تشخیص بتا تالاسمی ضروری نیست و عموماً برای شناسایی خویشاوندان در معرض خطر، بدون علامت، برای کمک به تشخیص قبل از تولد، و برای پیش‌بینی پیشرفت یا شدت بیماری در موارد خاص استفاده می‌شود.

درمان تالاسمی بتا

در بحث درمان بیماری تالاسمی بتا، انواع روش های درمانی که در این خصوص بکار می روند بستگی به نوع بیماری دارد. کودکان به تالاسمی مینور نیازی به درمان ندارند اما در مبتلایان به تالاسمی ماژور باید فرد مبتلا در تمام طول عمر خود تحت درمان باشد که شامل موارد زیر می باشد:

- تزریق خون هر 2 تا 4 هفته یکبار؛

- داروهایی برای حذف آهن اضافی از بدن.

کودکان مبتلا به بتا تالاسمی میانی ممکن است نیاز به تزریق خون و شلیت (key-LAY-shun) داشته باشند البته نه به اندازه افراد مبتلا به بتا تالاسمی ماژور هستند. 

باید توجه داشته باشید که این روش های درمانی نمی توانند بیماری را درمان کنند، امروز جهت درمان تالاسمی بتا میانی و ماژور استفاده از سلول بنیادی خون بندناف یا پیوند مغز استخوان بسیار مورد توجه قرار گرفته است. سلول بنیادی به انواعی از سلول های بدن گفته می شود که تمایز نیافته هستند و قادرند که به طیف وسیعی از سلول های تخصصی تمایز پیدا کنند، همچنین دوباره سلول بنیادی را نیز ایجاد می کنند. این پتانسیل های انواع مختلف سلول بنیادی باعث شده تا در بحث درمان، پیوند سلول بنیادی مورد توجه قرار گیرد. سلول بنیادی را می توان از منابع مختلفی در بدن جمع آوری نمود از جمله خون بندناف و مغز استخوان.

خون بندناف یکی از در دسترس ترین منابع جهت جمع آوری سلول بنیادی می باشد که امروزه در زمان زایمان این سلول ها از خون بندناف جمع اوری شده و در زمان نیاز به پیوند سلول بنیادی از آن ها استفاده می شود. از دیگر منابع این سلول ها می توان به مغز استخوان اشاره کرد که در صورتی که فرد ذخیره خون بندناف نداشته باشد می توان از مغز استخوان سلول ها را تأمین کرد که با نام پیوند مغز استخوان شناخته شده است. در صورتی از مغز استخوان خود بیمار سلول های جمع آوری شده و در پیوند مغز استخوان همان بیمار استفاده شود، به آن پیوند اتولوگ گفته می شود. اما در پیوند آلوژنیک که رایج ترین حالت پیوند مغز استخوان است، از سلول های بنیادی مغز استخوان یک فرد اهدا کننده که از لحاظ ژنتیکی مشابه با بیمار است استفاده خواهد شد.