ناهنجاری های کروموزومی و تأثیر آن‌ها بر سقط جنین
ناهنجاری های کروموزومی در حدود 2 تا 7 درصد زوج‌های نابارور با علل نامعلوم یافت شده و دلیل اصلی درصد بالای سقط‌های خود‌به‌خودی در هفته‌های اول بارداری هستند. بیش از 75 درصد سقط‌های خود‌به‌خودی که قبل از هفته‌ی دوم و بیش از 60 درصد که در نیمه‌ی اول بارداری رخ داده شامل ناهنجاری های کروموزومی مختلف می‌باشند. اگرچه وقوع اختلالات کروموزومی در مرده‌زایی‌هایی که بعد از ماه پنجم بارداری رخ می‌دهد کاهش یافته ولی همچنان عددی نزدیک به 6 درصد را نشان می‌دهد؛ یعنی حدود 10 برابر بیشتر از 0.5 درصد نوزادان زنده‌ای که با ناهنجاری کروموزومی به‌دنیا می‌آیند.
طی جلسات مشاوره‌ی بیمارانی که سابقه‌ی مرده‌زایی یا سقط خود‌به‌خودی دارند شاید ذکر این نکته مفید باشد که رخ دادن چنین سقط‌هایی یکی از راه‌های طبیعت در جلوگیری از به‌دنیا آمدن جنین با مشکلات حاد می‌باشد.
دلایل ایجاد ناهنجاری های کروموزومی:
- خطا در تقسیم میوز
- خطا در تقسیم میتوز
- خطای ایجاد شده به‌دلیل عوامل خارجی
در اکثر موارد والدین دارای کروموزوم اضافی یا سایر اختلال‌های کروموزومی نبوده و ناهنجاری های کروموزومی در تخمک بارور یا مشکلات کروموزومی اسپرم باعث بروز ناهنجاری کروموزومی در جنین حاصل از لقاح این سلول‌ها می‌شود.
انواع اختلالات کروموزومی:
- ناهنجاری‌های عددی
در این نوع از نقایص کروموزومی، تعداد کروموزوم‌های یک فرد از حالت طبیعی 46 کروموزوم خارج می‌شود. سندرم داون، تریزومی 18، تریزومی 13، سندرم کلاین‌فلتر و سندرم ترنر از مثال‌های شایع ناهنجاری های عددی هستند.
ناهنجاری عددی کروموزوم (به‌جای دو کروموزوم 21، سه کروموزوم 21 در افراد مبتلا به سندرم داون مشاهده می‌شود).
- ناهنجاری‌های ساختاری
این نوع از ناهنجاری ها نیز به علت حذف ناحیه‌ای از یک کروموزوم، اضافه شدن ناحیه‌ای به کروموزوم، واژگونی ناحیه‌ی کروموزومی و غیره ایجاد می‌شوند. جابجایی کروموزومی رابرتسونی یا سندرم فریاد گربه نیز ازجمله بیماری‌هایی هستند که در اثر اختلال ساختاری در کروموزوم ایجاد می‌شوند. گاهی وارونگی‌های کروموزومی نیز در کاریوتایپ بعضی افراد به‌ویژه زوج‌هایی دارای سابقه‌ی سقط یا ناباروری مشاهده می‌شود. تأثیر برخی از این وارونگی‌ها بر مشکلات باروری کاملاً شناخته‌شده ولی برخی نیز هنوز ناشناخته‌اند.
ناهنجاری ساختاری کروموزوم (به‌ترتیب از راست به چپ، سه تغییر وارونگی، مضاعف‌شدگی و حذف کروموزومی در تصویر مشاهده می‌شود).
به‌عنوان مثال، وارونگی کروموزوم شماره‌ی 9 (inv[9][p11q13]) تغییر کروموزومی رایجی است که در انسان مشاهده می‌شود. به‌دلیل سازمان‌دهی ساختاری، این کروموزوم مستعد شکست‌های کروموزومی بیشتری است. فراوانی تخمینی این تغییر کروموزومی حدود یک تا سه درصد جمعیت کلی است و کم‌ترین شیوع آن (حدود 0.25 درصد) در آسیایی‌ها مشاهده شده است. نظرات متفاوتی پیرامون اثرات بالینی این تغییر کروموزومی وجود دارد. برخی مطالعات این تغییر را طبیعی فرض کرده درحالی که سایر پژوهش‌ها این تغییر کروموزومی را به بیماری‌های متعددی مانند ناباروری و سوابق زنانی‌ـ‌زایمانی نامطلوب نسبت می‌دهند. در بین انواع اختلال کروموزوم 9، وارونگی‌های (inv(9)(p11q12)) و (inv(9)(p11q13)) بسیار شایع هستند. مشاهدات بالینی متنوعی از حالت طبیعی گرفته تا بدشکلی‌های متعدد در بین نوزادان ناقل چنین تغییر کروموزومی گزارش شده است.
تشخیص ناهنجاری های کروموزومی قبل از بارداری
به زوج‌هایی که برای اولین بار قصد بارداری داشته یا زوج‌هایی با سابقه‌ی سقط مکرر توصیه می‌شود تا به مشاوره‌ی ژنتیک مراجعه کرده و در صورت لزوم برای آگاهی از وضعیت کروموزومی خود، آزمایش کاریوتایپ را انجام دهند. به افراد دارای مشکلات کروموزومی معمولاً استفاده از روش‌های کمک‌باروری و انجام غربالگری ژنتیکی پیش از لانه‌گزینی (PGS) برای شناسایی جنین‌های دارای اختلال کروموزومی پیشنهاد می‌شود.
آنیوپلوئیدی (تغییر در تعداد کروموزوم‌ها) شایع‌ترین ناهنجاری مشاهده‌شده در جنین‌های حاصل از لقاح آزمایشگاهی (IVF) است. شیوع آنیوپلوئیدی در جنین‌های انسان با افزایش سن خانم افزایش می‌یابد. انتخاب جنین‌های سالم از نظر ژنتیکی با استفاده از غربالگری ژنتیکی پیش از لانه‌گزینی احتمال وقوع بارداری با جنین غیرطبیعی را کاهش می‌دهد.
گرچه غربالگری ژنتیکی پیش از لانه‌گزینی احتمال آنیوپلوئیدی را کاهش و نرخ موفقیت بارداری را بهبود می‌بخشد، این تکنیک بدون نقص نمی‌باشد. خطاهایی حین آنالیز مقادیر کم DNA جمع‌آوری‌شده ممکن است رخ دهد و از همه مهم‌تر، احتمال حضور پدیده‌ی موزائیسم کروموزومی نیز وجود دارد. خطاهای تقسیم سلولی هنگام تکوین جنین و قبل از لانه‌گزینی در رحم باعث به‌وجود آمدن جمعیت‌های سلولی متمایز از نظر کروموزومی می‌شوند. موزائیسم در جنین قبل از لانه‌گزینی منجر به‌خطاهای نمونه‌برداری شده که به‌علت تعداد محدود نمونه‌ی جمع‌آوری‌شده ایجاد می‌شود. در این مواقع، نتایج نمایانگر وضعیت کل رویان، سلول‌های نمونه‌برداری‌نشده‌ی تروفکتودرم یا توده‌ی سلولی داخلی (که در آینده جنین را تشکیل می‌دهد) نیست.
انجام PGS تولد نوزاد سالم از نظر وضعیت کروموزومی را به‌دلیل احتمال حضور موزائیسم شناسایی‌نشده و ماهیت تحقیقاتی روش PGS تضمین نمی‌کند. به همین دلیل در دوران بارداری به تمام زوج‌هایی که با استفاده از روش‌های کمک‌باروری و تکنیک PGS باردار شده‌اند، انجام آزمایش‌های تشخیصی پیش از تولد مانند آمنیوسنتز پیشنهاد می‌شود.
تشخیص ناهنجاری های کروموزومی در دوران بارداری
آزمایش‌های مختلفی برای ارزیابی سلامت جنین در دوران بارداری وجود دارد:
- غربالگری سه‌ماهه‌ی اول
- غربالگری سه‌ماهه‌ی دوم
- غربالگری غیرتهاجمی پیش از تولد با استفاده از محتویات ژنتیکی جنین (سِل فری DNA)
- تشخیص پیش از تولد (PND)
آزمایش‌های غربالگری قادر به تشخیص قطعی یا رد ناهنجاری های کروموزومی نیستند. برای تشخیص قطعی ابتلای جنین به ناهنجاری های ژنتیکی استفاده از پرزهای کوریونی (CVS) یا مایع آمنیوتیک (آمنیوسنتز) پیشنهاد می‌شود.
احتمال پیدا کردن موزائیسم هنگام نمونه‌برداری از پرزهای جفتی جنین حدود یک درصد است. همین امر باعث شده تا انجام آمنیوسنتز حدود هفته‌ی 15 بارداری به بیمار برای مشخص کردن وضعیت کروموزومی جنین توصیه شود.
امروزه اهمیت انجام روش‌های تشخیصی پیش از تولد برای شناسایی ناهنجاری‌های کروموزومی در زنانی که با استفاده از روش IVF/ICSI-PGS باردار شده‌اند بر کسی پوشیده نیست.
تشخیص ناهنجاری های کروموزومی بعد از تولد
بعد از تولد در صورتی که شک به ناهنجاری کروموزومی وجود داشته باشد برای مشخص كردن وضعیت كروموزوم‌ها و بررسی تغییرات عددی یا ساختاری آن‌ها آزمایش كاریوتایپ انجام می‌شود. این آزمایش را می‌توان بر روی نمونه‌های خون، مغز استخوان، بافت یا نمونه‌ی جنینی که مرده به دنیا آمده انجام داد.
درمان مشکلات کروموزومی
برای نوزادانی که با ناهنجاری کروموزومی به‌دنیا می‌آیند درمان یا داروی خاصی وجود ندارد. البته با توجه به نوع ناهنجاری کروموزومی، کاردرمانی، فیزیوتراپی و مداخلات پزشکی برای مدیریت مشکلات همراه با اختلال کروموزومی توصیه می‌شود.
در زوج‌هایی که قصد بارداری داشته ولی به‌دلیل ابتلا به اختلال‌های کروموزومی تخمک یا اسپرم مناسب ندارند استفاده از تخمک اهدایی، اسپرم اهدایی یا جنین اهدایی پیشنهاد می‌شود.
در دوران بارداری نیز در صورتی که آزمایش‌های غربالگری خطر ابتلای جنین به ناهنجاری کروموزومی را نشان دهد و تست‌های تشخیصی نیز تا قبل از هفته‌ی 20 بارداری، بیماری را تأیید کند، مجوز سقط داده می‌شود.