عوارض پیوند مغز استخوان

آیا پیوند مغز استخوان خطرناک است؟

زمانی که یک فرد مبتلا به سرطان است پیش از آغاز دریافت دوزهای بالای شیمی درمانی و پرتو درمانی، نیاز است که برای او برداشت و جمع آوری سلول بنیادی مغز استخوان انجام شود. بسیاری از علائم و عوارض کوتاه مدت (زودهنگام) پیوند مغز استخوان در مدت کوتاهی پس از انجام پیوند خود را نشان می دهند و برخی دیگر از عوارض در مدت زمان طولانی تری در بیمار مشاهده خواهند شد. 

علائم زود هنگام پیوند مغز استخوان یا پیوند سلول های بنیادی 

1- درد در ناحیه دهان و گلو

موکوزیت (التهاب یا زخم در گلو) یکی از عوارض کوتاه مدتی است که در طی شیمی درمانی و پرتو درمانی در فرد ایجاد می شود، اما معمولا طی چند هفته پس از درمان بهبود می یابد ولی به طبع مشکلاتی در زمان خوردن و آشامیدن برای بیمار ایجاد می کند. تغذیه خوب در افراد مبتلا به سرطان نقش مهمی در روند درمان آن ها ایفا می کند. 

2- حالت تهوع و استفراغ

یکی از شایع ترین عوارض داروهای شیمی درمانی، حالت تهوع و استفراغ در بیمار است که پزشک به منظور جلوگیری از آن داروهای ضد تهوع تجویز می نماید. به طور معمول پیش از آغاز شیمی درمانی تجویز داروها آغاز شده و تا حدود یک هفته بعد از اتمام جلسات درمانی ادامه پیدا می کند.

3- عفونت

حداقل تا 6 هفته پس از انجام پیوند مغز استخوان که سلول های بنیادی جدید شروع به ساخت گلبول های سفید جدید می کنند، لازم است که مراقبت های ویژه ای برای بیمار صورت گیرد، چرا که احتمال عفونت بسیار بالا می باشد. عفونت های باکتریایی در این دوران شایع تر هستند، اما امکان دارد که در بدن فرد نوعی عفونت های ویروسی از قبل وجود داشته باشد که در این دوران به دلیل ضعف سیستم ایمنی بروز پیدا کند. حتی امکان بروز عفونت های قارچی نیز وجود دارد و می تواند برای بیمار مشکل ساز باشد. 

افرادی که پیوند مغز استخوان انجام می دهند تا مدتی پس از انجام عمل، لازم است آنتی بیوتیک مصرف کنند تا سطح گلبول سفید به حد نرمالی برسد و سیستم ایمنی فرد عملکرد مناسب را داشته باشد. 

از آن جایی که گل ها و گیاهان می توانند حامل باکتری ها و قارچ ها باشند، ورود آنها به اتاق فردی که پیوند انجام داده است، ممنوع است. همچنین توصیه می شود تا زمانی که سیستم ایمنی این بیماران به سطح مطلوب می رسد از مصرف میوه و سبزیجات تازه و برخی مواد غذایی خودداری کنند.

با وجود تمام این اقدامات احتیاطی، بیماران اغلب دچار تب می شوند که یکی از اولین علائم عفونت است. در واقع، گاهی اوقات تب تنها نشانه عفونت است، بنابراین در صورت داشتن یک یا تعدادی از علائم عفونی باید به پزشک معالج اطلاع داده شود. 

4- خونریزی و انتقال خون

زمانی که فرد برای درمان سرطان و انواع بیماری های خود ایمنی، پیوند مغز استخوان انجام می دهد، در معرض خطر خونریزی قرار دارد. چون سطح پلاکت ها در خون این افراد پائین می باشد و این موضوع تا چند هفته بعد از پیوند ادامه خواهد داشت، ممکن است بیمار متوجه کبودی در بدن خود شده و یا دچار خونریزی بینی و لثه شود.

توجه داشته باشید که در برخی بیماران تا زمانی که سلول های بنیادی مغز استخوان شروع به ساخت سلول های خونی از جمله گلبول های قرمز کنند، ممکن است نیاز به دریافت خون ادامه داشته باشد. 

5- بیماری های ریوی و پنومونی بینابینی

پنومونی نوعی التهاب ریه است که از جمله شایع ترین عوارض پیوند مغز استخوان به خصوص در 100 روز اول بعد از انجام عمل به شمار می رود. البته در برخی افراد این عارضه ممکن است خیلی دیرتر خود را نشان دهد. 

6- بیماری پیوند علیه میزبان

بیماری پیوند علیه میزبان (GVHD) اغلب در زمان انجام پیوند های آلوژنیک (دریافت سلول های بنیادی مغز استخوان بافت پیوندی از فرد دیگر) مشاهده می شود که سلول های سیستم ایمنی اهدا کننده، بافت های بدن را به عنوان بیگانه تلقی کرده و شروع به از بین بردن آن ها می کند. دقت داشته باشید که در زمان انجام پیوند، سیستم ایمنی میزبان یا دریافت کننده تضعیف می شود که این موضوع به منظور جلوگیری از رد شدن پیوند مغز استخوان است. در مرحله بعد بافت مغز استخوان پیوند زده شده شروع به ساخت سلول های جدید از جمله سلول های سیستم ایمنی می نماید که مطابق با فرد اهدا کننده است. این سلول ها می توانند به اندام های خاصی از جمله دستگاه گوارش و کبد فرد گیرنده حمله کنند. این بیماری دو حالت مختلف دارد که در اینجا به معرفی هر یک از آن ها پرداخته می شود:

الف) بیماری پیوند علیه میزبان حاد

حدود 10 تا 90 روز پس از پیوند سلول های بنیادی مغز استخوان و به طور میانگین در بیست و پنجمین روز، احتمال ایجاد GVHD حاد وجود دارد. حدود یک سوم تا دو سوم افرادی که پیوند آلوژنیک انجام می دهند، به این اختلال دچار خواهند شد. البته این حالت در افراد با سن پائین و کسانی که از لحاظ HLA مطابقت بالایی داشتند، کمتر مشاهده می شود. از شایع ترین علائم این بیماری می توان به موارد زیر اشاره نمود:

• بثورات پوستی؛

• سوزش و قرمزی پوست کف دست و پا؛

• حالت تهوع و استفراغ؛

• کاهش وزن؛

• شکم درد؛

• بی اشتهایی؛

• یرقان (زردی پوست و چشم)؛

• اسهال.

به طور معمول پزشکان با تجویز داروهای مختلفی به سرکوب سیستم ایمنی می پردازند تا مانع از ابتلای فرد به بیماری پیوند علیه میزان حاد شوند با این حال، GVHD خفیف تقریباً همیشه در بیماران پیوند آلوژنیک اتفاق می افتد. 

ب) بیماری پیوند علیه میزبان مزمن

این حالت در روزهای 90 تا 600 پس از انجام پیوند مشاهده می شود که اولین علامت آن مشاهده بثورات پوستی در کف دست یا پا می باشد. از دیگر علائم این بیماری می توان به موارد زیر اشاره نمود:

• پوسته پوسته شدن و تاول زدن پوست؛

• تب؛

• کاهش اشتها؛

• کاهش وزن؛

• اسهال؛

• یرقان؛

• نفخ شکم؛

• بزرگ شدن کبد؛

• افزایش سطح آنزیم های کبدی در خون؛

• خشکی و سوزش چشم؛

• زخم های خشک و دردناک در دهان.

7- بیماری انسداد عروق کبدی (VOD)

VOD از جمله بیماری خطرناکی است که پس از پیوند سلول بنیادی مغز استخوان در فرد مشاهده می شود. در این بیماری سیاهرگ های ظریف و سایر رگ های کبد مسدود می شوند. این بیماری شایع نبوده و بیشتر در افرادی که پیوند آلوژنیک انجام داده و عمدتاً در افرادی که داروهای بوسولفان یا ملفالان را به عنوان بخشی از روند درمان دریافت کرده اند، مشاهده می شود. این بیماری حدودا در عرض 3 هفته پس از پیوند بروز پیدا کرده و عموما در افراد مسنی که سابقه بیماری کبدی داشته اند، احتمال بروز بیشتری دارد. علائم این بیماری با زرد شدن پوست و چشم ها، تیره شدن ادرار، حساسیت زیر دنده های سمت راست (جایی که کبد قرار دارد) و افزایش سریع وزن آغاز می شود. این بیماری کشنده است بنابراین تشخیص زودهنگام آن از اهمیت بالایی برخوردار است. 

8- رد پیوند

زمانی که بدن سلول های بنیادی جدید (پیوند) را نمی پذیرد، پیوند ها با شکست مواجه می شوند. در این حالت سلول های بنیادی جدید تزریق شده، وارد مغز استخوان نشده و آن طور که باید تکثیر نمی شوند. زمانی که بیمار و اهداکننده از لحاظ HLA به خوبی مطابقت ندارند و یا زمانی که بیماران سلول‌های بنیادی فاقد سلول‌های T را دریافت می کنند، رد پیوند شایع‌تر است. توجه داشته باشید که رد پیوند می تواند منجر به خونریزی یا عفونت های مزمن و در نهایت مرگ بیمار شود. 

عوارض دیرهنگام پیوند مغز استخوان

نوع مشکلاتی که ممکن است پس از پیوند رخ دهد به عوامل زیادی مانند نوع پیوند انجام شده، شیمی درمانی یا پرتو درمانی قبل از پیوند، سلامت کلی بیمار، سن بیمار و زمانی که پیوند انجام شده است بستگی دارد.

 خطرات احتمالی پیوند در دراز مدت عبارتند از:

• تخریب اندام ها؛

• عود مجدد سرطان؛

• ایجاد سرطان جدید؛

• رشد غیر طبیعی بافت لنفاوی؛

• ناباروری؛

• تغییرات هورمونی مانند تغییر در غده تیروئید یا هیپوفیز؛

• آب مروارید.

در ادامه به توضیح هر یک پرداخته ایم:

1- تخریب اندام ها

داروهایی که در زمان پیوند سلول بنیادی مغز استخوان استفاده می شوند، می توانند باعث آسیب به اندام هایی مانند قلب، ریه، کلیه ها، کبد، استخوان ها و مفاصل و سیستم عصبی شوند. افراد پس از انجام پیوند نیاز به بررسی مداوم و دقیق وضعیت سلامت خود دارند.

2- عود مجدد سرطان

هدف از پیوند سلول های بنیادی در سرطان، افزایش طول عمر و در برخی موارد درمان سرطان می باشد. اما در برخی موارد پس از پیوند سرطان دوباره عود می کند و این اتفاق ممکن است چند ماه پس از عمل و یا چند سال بعد رخ دهد. 

در صورت عود مجدد، گزینه های درمانی محدود خواهد بود و این مسئله بستگی به نوع سرطان و سطح سلامت بیمار دارد. 

3- ایجاد سرطان جدید

پس از انجام پیوند سلول های بنیادی، علاوه بر عود مجدد سرطان امکان بروز سرطان های جدید نیز وجود دارد. به خصوص در افرادی که پیوند آلوژنیک داشته اند احتمال بروز سرطان جدید در آن ها بالاتر خواهد بود.

4- بیماری لنفوپرولیفراتیو پس از پیوند

بیماری لنفوپرولیفراتیو پس از پیوند (PTLD) به رشد غیر قابل کنترل سلول های لنفاوی گفته می شود که در واقع نوعی لنفوم بوده که پس از پیوند سلول های بنیادی آلوژنیک ایجاد می شود. این بیماری با سلول های T (دسته ای از گلبول های سفید که بخشی از سیستم ایمنی هستند) و ویروس اپشتین بار (EBV) مرتبط می باشد.

وظیه سلول های T از بین بردن سلول های آلوده به ویروس است. در صورت بروز مشکل در این سلول ها، لنفوسیت های B آلوده به EBV فرصت رشد تکثیر پیدا می کنند. اکثر افراد در طول زندگی خود به EBV مبتلا می شوند، اما این عفونت توسط یک سیستم ایمنی سالم کنترل می شود. در افرادی که سیستم ایمنی ضعیف شده است، ویروس EBV از کنترل خارج شده و منجر به بیماری لنفوپرولیفراتیو پس از پیوند (PTLD) می گردد. 

5- پیوند سلول های بنیادی و باروری

اکثر افرادی که پیوند سلول های بنیادی انجام می دهند، نابارور می شوند (نمی توانند بچه دار شوند). علت این امر سلول ‌هایی نیست که پیوند می شوند، بلکه به دلیل دوزهای بالای شیمی درمانی و یا پرتودرمانی است. این درمان ها هم سلول ‌های طبیعی و هم سلول های غیرطبیعی را تحت تأثیر قرار می دهند و اغلب به اندام های تولید مثل آسیب می ‌زنند.

اگر بچه دار شدن برای فردی مهم است و یا فکر می کند که ممکن است در آینده قصد بچه دار شدن داشته باشد، قبل از درمان با پزشک خود در مورد راه های محافظت از باروری مانند فریز تخمک یا فریز اسپرم صحبت کند. پس از شیمی درمانی یا پرتودرمانی، برخی از زنان ممکن است متوجه شوند که دوره های قاعدگی آن ها نامنظم شده یا به طور کامل متوقف می شود. این همیشه به این معنی نیست که آن ها نمی توانند باردار شوند، بنابراین باید از روش های کنترل بارداری در زمان قبل و بعد از پیوند استفاده کرد چون داروهای مورد استفاده در پیوند می تواند به جنین در حال رشد آسیب برساند.

داروهای مورد استفاده در حین پیوند می توانند به اسپرم نیز آسیب برسانند. بنابراین مردان باید برای جلوگیری از شروع بارداری در طول فرآیند پیوند و مدتی پس از آن، از روش های پیشگیری از بارداری استفاده کنند. پیوند سلول بنیادی مغز استخوان ممکن است باعث ناباروری موقت یا دائمی برای مردان نیز شود. باروری در برخی از مردان باز می گردد، اما زمان آن غیرقابل پیش بینی است. البته آقایان می توانند قبل از پیوند، اسپرم خود را ذخیره کنند.