آنمی فانکونی (Fanconi anemia)
نام بیماری آنمی فانکونی از Guido Fanconi پزشک اطفال سوییسی گرفته شده است که برای اولین بار در سال 1927 سه برادر مبتلا به ماکروسیتوز (بزرگی گلبولهای قرمز)، پانسیتوپنی (كاهش هر سه رده‌ی سلول‌های خوني اعم از گلبولهای قرمز، گلبولهای سفید و پلاكت‌‌ها) و ناهنجاری‌های جسمانی را توصیف کرد. در اوایل دهه‌ی 1960 گروه‌های زیادی متوجه شدند که سلول‌های کشت‌شده‌ی بیماران مبتلا به کم‌خونی فانکونی دارای تعداد زیادی شکست‌های کروموزومی می‌باشد. بعدها دریافتند که میزان این شکست‌ها با اضافه کردن مواد اتصال‌دهنده‌ی متقابل DNA (cross-linkers) افزایش می‌یابد. این امر منجر به شناسایی بیماران مبتلا به آنمی فانکونی و کم‌خونی آپلاستیک بدون نقایص مادرزادی و همین‌طور تشخیص کم‌خونی فانکونی در بیماران بدون کم‌خونی آپلاستیک ولی دارای ناهنجاری‌های جسمانی شد.
آنمی فانکونی (FA) یا کم‌خونی فانکونی یک ناهنجاری ارثی است که بیشتر بخش‌های بدن را تحت تأثیر قرار می‌دهد. افراد مبتلا به این بیماری نارسایی مغز استخوان، ناهنجاری‌های فیزیکی، نقایص اندامی و افزایش خطر ابتلا به سرطان‌های خاصی را نشان می‌دهند.
جهش در حداقل 15 ژن باعث ایجاد کم‌خونی فانکونی می‌شود. پروتئین‌های حاصل از بیان این ژن‌ها در فرآیند سلولی به نام مسیر FA (آنمی فانکونی) شرکت دارند. مسیر FA زمانی فعال می‌شود که فرآیند تولید نسخه‌های جدید DNA (همانندسازی DNA) به‌علت آسیب‌های DNA مهار شده است. مسیر FA پروتئین‌های خاصی را به ناحیه‌ی آسیب‌دیده می‌فرستد تا ترمیم DNA آغاز شده و همانندسازی بتواند ادامه یابد.
مسیر FA به‌ویژه به انواع خاصی از آسیب‌های DNA به‌نام اتصال‌دهنده‌های متقابل بین رشته‌ای (interstrand cross-links; ICLs) پاسخ می‌دهد. ICL زمانی اتفاق می‌افتد که دو واحد سازنده‌ی DNA (نوکلئوتیدها) روی دو رشته‌ی مخالف به طور غیر طبیعی به هم متصل شوند و فرآیند همانندسازی را متوقف کنند. این اتفاق می‌تواند در اثر تجمع مواد سمی تولیدشده در بدن یا در اثر استفاده از برخی داروهای درمان سرطان رخ دهد.
هشت پروتئین مرتبط با آنمی فانکونی گرد هم آمده تا کمپلکسی به نام کمپلکس مرکزی FA را تشکیل دهند. این کمپلکس مرکزی دو پروتئین به نام FANCD2 و FANCI را فعال می‌کند. فعال شدن این دو پروتئین، پروتئین‌های ترمیم DNA را به محل اتصال متقابل فرا خوانده تا اتصال اشتباه رفع و همانندسازی ادامه یابد.
علائم بالینی آنمی فانکونی
علائم آنمی فانکونی عبارتند از:
آنمی آپلاستیک:
عملکرد اصلی مغز استخوان تولید سلول‌های خونی جدید است که شامل سلول‌های قرمز خون، سلول‌های سفید خون و پلاکت‌ها می‌باشد. تقریباً 90 درصد افراد مبتلا به کم‌خونی فانکونی عملکرد ناقص مغز استخوان را نشان می‌دهند که منجر به کاهش تولید همه‌ی انواع سلول‌های خونی (آنمی آپلاستیک (Aplastic Anemia)) می‌شود.
- خستگی مفرط به علت کاهش تعداد گلبولهای قرمز خون (آنمی)
- عفونت‌های مکرر به علت کاهش تعداد گلبولهای سفید خون (نوتروپنی)
- اختلالات انعقادی به علت کاهش تعداد پلاکت‌ها (ترومبوسیتوپنی)
ناهنجاری‌های فیزیکی:
بیش از نیمی از بیماران دارای ناهنجاری‌های فیزیکی بوده و خطر ابتلا به سرطان‌های لوسمی میلوئیدی حاد (AML) یا تومورهای سر، گردن، پوست، دستگاه گوارش یا مجرای تناسلی در آن‌ها افزایش می‌یابد. احتمال ابتلا به یکی از این سرطان‌ها در افراد مبتلا به آنمی فانکونی بین 10 تا 30 درصد است.
- رنگ نامنظم پوست مانند پوستی که غیرعادی روشن است یا لکه‌های شبیه شیرقهوه که از نواحی اطراف تیره‌تر هستند.
- انگشتان شست یا ساعد بدشکل
- کلیه‌های بدشکل یا عدم وجود کلیه
- ناهنجاری مجرای ادرار
- ناهنجاری‌های دستگاه گوارش
- قد کوتاه‌تر از حد طبیعی
- نقایص قلبی
- ناهنجاری‌های چشمی مانند چشم‌های کوچک یا چشم‌هایی که غیر طبیعی شکل گرفته‌اند.
- گوش‌های بدشکل یا از دست دادن شنوایی
- دستگاه تناسلی غیر طبیعی یا بدشکلی‌هایی در دستگاه تناسلی که در بیشتر مردان مبتلا و حدود نیمی از زنان بیمار باعث ناباروری می‌شود.
- ناهنجاری‌های مغز و نخاع (دستگاه عصبی مرکزی) که افزایش مایع در مرکز مغز (هیدروسفالی) و کوچک بودن اندازه‌ی سر (میکروسفالی) را شامل می‌شود.
شیوع آنمی فانکونی
کم‌خونی فانکونی یک نفر از هر 160 هزار نفر را در سراسر جهان مبتلا می‌کند. این بیماری بین نوادگان یهودیان اشکنازی، جمعیت رومی اسپانیا و سیاه‌پوستان آفریقای جنوبی رایج‌تر است.
نام‌های دیگر آنمی فانکونی
- FA
- Fanconi hypoplastic anemia
- Fanconi pancytopenia
- Fanconi panmyelopathy