گزرودرما پیگمنتوزوم (Xeroderma pigmentosum)

گزرودرما پیگمنتوزوم برای اولین بار در سال 1847 توسط Hebra و Kaposi توصیف شد. در سال 1882، Kaposi عبارت "گزرودرما پیگمنتوزوم" را برای بیماری به‌کار برد که اشاره به پوست خشک و پوست رنگدانه‌ای دارد. در معرض خورشید قرار گرفتن سبب خشکی و فلس‌مانند شدن پوست (گزرودرما) و تغییراتی در رنگ پوست (پیگمنتوزوم) افراد مبتلا می‌شود. ترکیب این ویژگی‌ها باعث نام‌گذاری این بیماری به شکل گزرودرما پیگمنتوزوم شد.

گزرودرما پیگمنتوزوم (XP) یک ناهنجاری ارثی است که مشخصه‌ی آن حساسیت شدید به پرتوهای فرابنفش ساطع‌شده از خورشید (UVA, UVB) می‌باشد. این ناهنجاری بیشتر چشم‌ها و نواحی پوستی در معرض نور خورشید را تحت تأثیر قرار می‌دهد. تعدادی از افراد بیمار مشکلاتی در دستگاه عصبی مرکزی نیز نشان می‌دهند.

گزرودرما پیگمنتوزوم، سندرم کوکاین و تریکوتیودیستروفی سه بیماری متفاوت هستند که حساسیت سلولی به تابش اشعه‌ی فرابنفش (UV) را نشان می‌دهند. این سندرم‌ها در گروه ناهنجاری‌های مرتبط با ﺗﺮﻣﻴﻢ ﺑﻪ ﺭﻭﺵ ﺣﺬﻑ ﻧﻮﻛﻠﺌﻮﺗﻴﺪی یا NER دسته‌بندی شده و در اثر جهش‌ در ژن‌های حیاتی برای ترمیم برش نوکلئوتیدی و رونویسی RNA ایجاد می‌شوند. ژن‌های بسیاری در مسیر ﺗﺮﻣﻴﻢ ﺑﻪ ﺭﻭﺵ ﺣﺬﻑ ﻧﻮﻛﻠﺌﻮﺗﻴﺪی مشارکت دارند. این مسیر نقش حفاظتی در برابر آسیب‌های DNA که بر اثر تابش UV ایجاد شده دارد.

گزرودرما پیگمنتوزوم در اثر جهش در ژن‌هایی ایجاد شده که در ترمیم DNA آسیب‌دیده شرکت دارند. سلول‌های طبیعی قادر به ترمیم DNA آسیب‌دیده قبل از بروز مشکلات جدی می‌باشند. در افراد مبتلا به گزرودرما پیگمنتوزوم، آسیب‌های DNA به‌طور طبیعی ترمیم نمی‌شود. زمانی که اشعه‌های فرابنفش ژن‌های مسئول کنترل رشد و تقسیم سلولی را تخریب می‌کنند؛ سلول‌ها یا می‌میرند یا به شکل غیر قابل کنترل و سریع رشد می‌کنند. رشد خارج از کنترل سلول‌ها منجر به شکل‌گیری تومورهای سرطانی می‌شود. گرچه مغز در معرض تابش اشعه‌های فرابنفش نمی‌باشد، ناهنجاری‌های عصبی در نتیجه‌ی تجمع همین آسیب‌های DNA ایجاد می‌شوند. محققین احتمال می‌دهند که عوامل دیگری به DNA سلول‌های عصبی آسیب می‌رسانند. هنوز مشخص نیست که چرا بعضی بیماران مبتلا به گزرودرما پیگمنتوزوم ناهنجاری‌های عصبی را نشان داده و سایر بیماران اختلالات عصبی نشان نمی‌دهند.

انواع گزرودرما پیگمنتوزوم

محققین حداقل هشت نوع ارثی گزرودرما پیگمنتوزوم را شناسایی کرده‌اند؛ هفت گروه مکمل و یک نوع متفاوت. انواع بیماری بر اساس علل ژنتیکی از هم متمایز می‌شوند. همه‌ی انواع بیماری خطر ابتلا به سرطان پوست را افزایش داده، گرچه برخی به نسبت بقیه بیشتر با ناهنجاری‌های عصبی در ارتباط هستند. وخامت ناهنجاری‌های عنوان‌‌شده بین افراد بیمار بسیار متفاوت است.

• گزرودرما پیگمنتوزوم نوع A نوع کلاسیک بیماری می‌باشد.
• در گزرودرما پیگمنتوزوم نوع B، نقایص عصبی و آسیب‌های پوستی مرتبط گزرودرما پیگمنتوزوم کلاسیک (XPA) به همراه سندرم کوکاین اتفاق می‌افتد.
• در بعضی موارد، گزرودرما پیگمنتوزوم نوع C با ناهنجاری‌های التهابی دستگاه ایمنی بافت پیوندی (بیماری لوپوس) ارتباط دارد. علاوه‌بر این افراد مبتلا به این نوع، بسیار مستعد بروز نوع خاصی سرطان پوست یعنی ملانومای بدخیم می‌باشند.
• گزرودرما پیگمنتوزوم نوع D با ویژگی‌های مانند موهای کم‌پشت و شکننده (تریکوتیودیستروفی)، قد کوتاه، ویژگی‌های غیر طبیعی چهره، تکوین جنسی غیر طبیعی (هیپوگنادیسم) و پوسته‌پوسته و خشک شدن پوست (ایکتیوز) تظاهر پیدا می‌کند. برخی از این بیماران شروع دیرهنگام علائم عصبی مانند زوال عقلی و از دست دادن هماهنگی بین حرکات (آتاکسی) را تجربه می‌کنند.
• گزرودرما پیگمنتوزوم نوع E کم‌تر با علائم عصبی همراه است و بیشتر افراد مبتلا به این نوع، شکل خفیف‌تر بیماری پوستی را نشان می‌دهند. البته این افراد مستعد بروز زودهنگام انواع سرطان‌های پوست مانند کارسینومای سلول پایه (basal cell carcinoma)، کارسینومای سلول سنگفرشی (squamous cell carcinoma) و ملانومای بدخیم (malignant melanoma) هستند.
• گزرودرما پیگمنتوزوم نوع F کم‌تر با سرطان پوست، ناهنجاری‌های عصبی و ناهنجاری‌های چشمی در ارتباط است.
• مانند سایر انواع بیماری، نوع متغیر گزرودرما پیگمنتوزوم (XP-V) نیز علائمی مانند آنچه در افراد مبتلا به نوع کلاسیک دیده شده را نشان می‌دهد. البته نوع متغیر بیماری با علائم عصبی در ارتباط نیست و افراد مبتلا مستعد بروز زودهنگام انواع سرطان‌های پوست ناشی از نور خورشید مانند کارسینومای سلول پایه (basal cell carcinoma)، کارسینومای سلول سنگفرشی (squamous cell carcinoma) و ملانومای بدخیم (malignant melanoma) هستند.
• اطلاعات کمی درباره‌ی گزرودرما پیگمنتوزوم نوع غالب وجود دارد. گفته می‌شود که این نوع شکل خفیف‌تر نوع کلاسیک بیماری می‌باشد.
• سندرم De Sanctis-Cacchione نیز نوعی گزرودرما پیگمنتوزوم همراه با اختلالات عصبی شدید مانند کوتولگی و تأخیر در تکوین جنسی می‌باشد.

علائم بالینی گزرودرما پیگمنتوزوم

علائم بیماری گزرودرما پیگمنتوزوم معمولاً در نوزادی یا اوایل کودکی بروز می‌کند:

علائم پوستی:

بسیاری از کودکان بعد از چند دقیقه در معرض تابش خورشید قرار گرفتن دچار آفتاب‌سوختگی‌های شدید می‌شوند. سایر کودکان مبتلا با کم‌ترین میزان تابش خورشید به ‌جای آفتاب‌سوختگی به طور طبیعی برنزه می‌شوند. تا دو سالگی تقریباً همه‌ی کودکان مبتلا به گزرودرما پیگمنتوزوم کک‌و‌مک‌هایی را در نواحی از پوست که در معرض خورشید بوده مانند صورت، لب‌ها و دست‌ها نشان می‌دهند. این نوع کک‌ومک به‌ندرت در کودکان سالم بروز می‌کند. پیری زودرس پوست نیز در بیماران مشاهده می‌شود.

افراد مبتلا به گزرودرما پیگمنتوزوم به شدت در معرض خطر سرطان پوست هستند. بدون حفاظت در برابر خورشید، نیمی از کودکان مبتلا به این ناهنجاری اولین سرطان پوست را تا 10 سالگی تجربه می‌کنند. بیشتر افراد مبتلا به گزرودرما پیگمنتوزوم در طول زندگی خویش چندین بار به سرطان پوست دچار می‌شوند. این سرطان‌ها بیشتر صورت، لب‌ و پلک‌ها را هدف قرار می‌دهد. سرطان روی جمجمه، داخل چشم و روی نوک زبان نیز شکل می‌گیرد. مطالعات نشان می‌دهد که افراد مبتلا در معرض خطر بروز سایر سرطان‌ها مانند تومورهای مغزی نیز هستند. افراد بیمار سیگاری نیز نسبت به سایرین بیشتر به سرطان ریه دچار می‌شوند.

علائم چشمی:

چشم‌های افراد مبتلا به گزرودرما پیگمنتوزوم به طرز دردناکی به اشعه‌های فرابنفش حساس است. اگر چشم‌ها در برابر خورشید حفاظت نشوند دچار سوزش و برافروختگی شده و قرنیه‌ی چشم تیره و کدر خواهد شد. در برخی افراد، مژه‌ها ریخته و پلک‌ها نازک شده و به شکل غیرطبیعی به داخل یا خارج می‌چرخند. علاوه‌بر خطر زیاد ابتلا به سرطان چشم، گزرودرما پیگمنتوزوم با رشد توده‌های غیرسرطانی روی چشم نیز در ارتباط است. بسیاری از این ناهنجاری‌های چشمی، بینایی را مختل می‌کنند.

علائم عصبی:

حدود 30 درصد افراد مبتلا به گزرودرما پیگمنتوزوم ناهنجاری‌های عصبی پیش‌رونده را در کنار مشکلات پوست و چشم نشان می‌دهند. این ناهنجاری‌ها شامل از دست دادن شنوایی، هماهنگی و تعادل ضعیف، مشکل در راه رفتن، اختلالات حرکتی، از دست دادن عملکرد ذهنی، اختلال در بلع و تکلم و تشنج می‌باشد. این ناهنجاری‌های عصبی به مرور زمان بدتر خواهند شد.

شیوع گزرودرما پیگمنتوزوم

گزرودرما پیگمنتوزوم بیماری نادری است و تخمین زده شده است که حدود یک نفر از هر یک میلیون نفر را در آمریکا و اروپا مبتلا می‌کند. این بیماری در ژاپن، آفریقای شمالی و خاورمیانه شایع‌تر است.

نام‌های دیگر گزرودرما پیگمنتوزوم

• DeSanctis-Cacchione syndrome
• XP
• Kaposi Disease