مراکز جامع سلول های بنیادی و پزشکی بازساختی کشور
سلول بنیادی انواع خاصی از سلول هاست که در بافت های مختلف قرار گرفته و وظیفه آن ترمیم و جایگزینی سلول های مرده و آسیب دیده یک بافت است. سلول های بنیادی خونساز یکی از انواع سلول بنیادی هستند که در مغز استخوان (بافت اسفنجی موجود در مرکز برخی از استخوان ها) تولید شده و می توانند به انواع مختلف سلول های خونی تبدیل شوند.
3 نوع اصلی سلول خونی که می توانند توسط این سلول ها تولید شوند عبارتند از:
• گلبول های قرمز که اکسیژن را در سراسر بدن حمل می کنند؛
• گلبول های سفید که به مبارزه با عفونت کمک می کنند. گلبول های سفید خود به انواع مختلفی از جمله سلول های تک هسته ای و چند هسته ای تقسیم بندی می شوند که هر یک عملکرد خود را در سیستم ایمنی دارند؛
• پلاکت ها که به توقف خونریزی کمک می کنند.
پیوند سلول های بنیادی یا مغز استخوان، فرآیندی است که طی آن سلول های بنیادی خونساز آسیب دیده با سلول های سالم جایگزین می شود و می توان از آن برای درمان مشکلاتی که بر سلول های خونی تأثیر می گذارد، مانند لوسمی و لنفوم استفاده کرد. علاوه براین، انواع دیگری از بیماری های خونی نیز با استفاده از تکنولوژی سلول های بنیادی قابل درمان هستند. جمعیت قابل توجهی از مردم جهان به این بیماری‌ها مبتلا هستند و گاهی پیوند سلول‌های بنیادی خونساز از فرد سالم به بیمار تنها گزینه باقیمانده برای نجات جان بیماران مبتلا است. در چنین بیمارانی، مشخص شده است که پیوند سلول‌های بنیادی برای ترمیم سیستم خونساز و ایمنی بدن فرد بیمار بسیار مفید بوده و می‌تواند باعث بهبودی مادام العمر وی شود.
براساس کاربردی که استفاده از سلول های بنیادی در ترمیم بافت های آسیب دیده بیماران دارد، امروزه شاخه جدیدی از پزشکی به نام پزشکی بازساختی در جهان به وجود آمده است که هدف اصلی آن استفاده از سلول های بنیادی و به خصوص سلول های بنیادی خونساز برای درمان انواع بیماری ها است. اگرچه پزشکی بازساختی علمی نسبتا جدید است، در کشور ما نیز تحقیقات در این حوزه جریان داشته و چندین مرکز سلول بنیادی در زمینه درمان بیماری ها از طریق پیوند سلول بنیادی و مخصوصا پیوند مغز استخوان فعالیت دارند. در اینجا به بررسی برخی از فعال ترین این مراکز خواهیم پرداخت.
مراکز پزشکی بازساختی در کشور
همگام با پیشرفت هایی که در حوزه پزشکی بازساختی در سطح جهان انجام گرفته است، پزشکی بازساختی در کشور ما نیز با تاسیس تعداد قابل توجهی مرکز سلول بنیادی با اهداف تحقیقاتی و درمانی، رشد مطلوبی داشته است. هم اکنون ۲۰ مرکز در حوزه سلول‌درمانی و در مراکز درمانی و دانشگاهی، در کشور فعالیت دارند که اکثر آنها مراکز فوق تخصصی پیوند سلول‌های بنیادی خونساز (مغز استخوان) هســتند. این مراکز اهداف درمانی دارند و درمان انواع بیماری‌هـای صعب العلاج مانند بیماری‌های خونی مادرزادی، بیماری‌هـای نقص ایمنی اولیه، بیماری‌های متابولیک، سرطان‌های خونی و تومورهای جامد کاری است که این مراکز روی آن تمرکز دارند.
نخستین مرکز پیوند سلول‌های بنیادی خونساز در بیمارستان شریعتی در سال ۱۳۶۹ به بهره‌برداری رسید. در این مرکز سلول بنیادی، پیوند مغز استخوان در ابتدا تنها برای افراد بالغ انجام می‌شد، اما از سال ۱۳۸۵ بخش مخصوص کودکان نیز در بیمارســتان شریعتی راه اندازی شد. با این حال، مجهزترین و جدیدترین بخش پیوند ســلول‌های بنیادی خونساز برای کودکان در بزرگترین بیمارستان کودکان کشــور یعنی مرکز طبی کودکان در ســال ۱۳۹۵ به بهره برداری رسیده است.
مرکز پیوند مغز استخوان بیمارستان آیت الله طالقانی به همت جمعی از اساتید فوق تخصص انکولوژی و عفونی در شهریور 1386 کار خود را آغاز کرد. در ابتدا تنها با دو تخت پیوند اتولوگ زیر نظر این اساتید انجام میگرفت و در ادامه به دلیل افزایش ارجاع بیماران جهت پیوند به این مجموعه، یک بخش جدید دارای 12 تخت در اتاق های ایزوله افتتاح گردید. در ابتدای راه اندازی بخش پیوند، تنها پیوند اتولوگ در این مرکز انجام میگردید اما به سرعت انواع پیوند آلوژنیک خویشاوند و غیر خویشاوند به منظور درمان انواع بدخیمی ها و سایر بیماری های خونی در این مرکز انجام گردید.
یکی دیگر از مراکز درمانی که به صورت تخصصی در زمینه درمان بیماران نیازمند پیوند مغز استخوان در کشور فعالیت دارد، بیمارستان امام خمینی (ره) تهران است. این مرکز از سال ۱۳۸۵ شروع بکار کرده است و تا پايان آذر ماه سال 98، حدود 595 مورد پیوند مغز استخوان انجام شده است.
علاوه براین، برخی از دیگر مراکز درمانی و تحقیقاتی در تهران و شهرستان ها نیز در این حوزه فعالیت دارند که برخی از آنها شامل موارد زیر هستند:
• بیمارستان نمازی شیراز؛
• بیمارستان شهید افضلی پور کرمان؛
• بیمارستان امیرکلای بابل؛
• بیمارستان منتصریه مشهد؛
• بیمارستان امیر شیراز؛
• بیمارستان امام رضا کرمانشاه.
در کنار این مراکز درمانی، مراکز تحقیقاتی نیز در حوزه پزشکی بازساختی در کشور در حال فعالیت هستند. یکی از بزرگترین این مراکز تحقیقاتی، مرکز جامع سلول‌های بنیادی و پزشکی بازساختی رویان است که در سال ۱۳۹۸ تاسیس گردید و ماموریت اصلی آن ایجاد هماهنگی و یکپارچه‌سازی بین مراکز مختلف تحقیقاتی، تولیدی و فناوری پژوهشگاه رویان است تا پویاتر و پرشتاب‌تر از پیش برای دستیابی به اهداف مجموعه از جمله: تولید محصولات فناورانه در حوزه بیوتکنولوژی و بیولوژی، تولید محصولات به منظور کاربرد در بالین، کمک به درمان بیماری‌های سخت و توسعه سلامت عمومی جامعه فعالیت داشته باشند. علاوه براین، چندین مورد دیگر از مراکز تحقیقاتی در این زمینه وجود دارد که شامل مرکز تحقیقات طب بازساختی واقع در دانشگاه علوم پزشکی تهران، دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه و دانشگاه علوم پزشکی اصفهان است. برخی از این مراکز پژوهشی با همکاری مراکز درمانی و نیز در قالب کارآزمایی‌های بالینی، اقدام به درمان بیماران مبتلا به برخی بیماری‌ها نظیر استئوآرتریت زانو، ویتیلیگو و مالتیپل اسکلروزیس و فلج مغزی با ظرفیت محدود کرده‌اند.
در طی ۳۰ سالی که پیوند سلول‌های بنیادی خونساز در کشور انجام می‌شود، حدود ۱۱۰۰۰ بیمار تحت این درمان قرار گرفته اند. اما باید در نظر داشت که به طور متوسط 0.1 درصد از جمعیت به پیوند سلول‌های بنیادی خونساز نیاز پیدا می‌کنند و با در نظرگرفتن رشد جمعیت و روند بروز سرطان درکشور، پیش‌بینی می‌شود که سالانه به بیش از ۸۰۰۰ پیوند و حداقل هزار تخت جهت پیوند نیاز باشد. بر این اساس و هم راستا با طرح تحول نظام سلامت، تأسیس و توسعه بخش‌های پیوند سلول‌های بنیادی خونساز به عنوان یکی از اولویت‌های اصلی کشور قرار گرفته است که امید است در آینده این درمان را به عنوان درمان قطعی برای بیماران مبتلا به مشکلات ایمنی و بیماری های های خونی امکانپذیر کنند.