بیماری اختلال ارثی لخته شدن خون: علائم و راه درمان آن 

سیستم انعقادی بدن از مجموعه ای از سلول‌های خونی و پروتئین‌ها تشکیل شده و مسئول ایجاد لختگی خون و همچنین جلوگیری از لختگی خون در اندام های حساس (مثلا ایجاد لخته خونی در مغز) است که دارای نقش مهمی در ایجاد تعادل بدن می باشد. هنگامی که این سیستم به درستی کار نمی کند، می تواند باعث ایجاد توده خونی در زمان های نامناسب شود و جریان خون را به قسمت های حیاتی بدن مسدود کند و یا اینکه عدم لختگی خون باعث خونریزی نامناسب و طولانی مدت از بدن شود (مانند آنچه در بیماری هایی مانند هموفیلی دیده می شود). علائم لخته شدن خون را می توان در هر قسمت از بدن از جمله مغز، شکم، بازوها و پاها مشاهده کرد اما این عوارض معمولا در سیستم های دارای عروق ظریف و مویرگ ها با شدت بیشتری خود را نشان می دهد (مثل ایجاد لخته خونی در مغز که میتواند عامل سکته مغزی باشد. در این حالت، پروتئین های فعال شده در خون باعث لخته شدن خون به صورت غیر ضروری شده و با ایجاد لخته خونی در مغز و انسداد جریان خون، باعث ایجاد سکته مغزی می شود).

سیستم انعقادی از تعداد زیادی پروتئین و ریزمغذی هایی مانند ویتامین K تشکیل می شود که اختلال در هر یک از این فاکتورها میتواند فعالیت طبیعی سیستم انعقادی را مختل کند.

اختلالات انعقادی ژنتیکی

اختلالات انعقادی ممکن است که در سنین مختلف و در اثر عواملی چون مصرف برخی از داروهای خاص ایجاد شوند. اما در اغلب موارد، کودکان با انواعی از بیماری های ژنتیکی به دنیا می آیند که آن ها را در معرض خطر بیشتری برای لخته شدن خون و نیز تشکیل توده خونی و انسداد رگ ها یا شریان های کودک قرار می دهد. یک بیماری ژنتیکی اختلالی است که از والدین کودک و یا نسل های قبلی وی به او منتقل شده اند. انواعی از شایع ترین اختلالات در لخته شدن خون عبارتند از:

- فاکتور V(5) لیدن : فاکتور V(5) لیدن شایع ترین بیماری ژنتیکی است که می تواند منجر به لخته شدن خون شود. تقریباً همه افراد مبتلا به فاکتور V لیدن یک ژن مبتلا و یک ژن طبیعی دارند. به ندرت اتفاق می افتد که هر دو ژن سازنده این فاکتور در یک کودک تحت تأثیر قرار گرفته و دچار جهش باشند. فاکتور V پروتئینی است که به تشکیل لخته های خون کمک می کند و از این طریق، باعث توقف خونریزی از محل زخم یا خراش می شود. در صورتی که جهشی در فاکتور V لیدن وجود داشته باشد، بدن فرد بیمار نمی تواند فاکتور V را خاموش کند. در نتیجه، لخته شدن بیش از حد خون ممکن است اتفاق بیفتد. عوارض لخته خون نابجا را می توان در انواع مختلف اندام های بدن مشاهده کرد. برای کودکانی که یک ژن آسیب دیده دارند، احتمال لخته شدن خون 10 برابر افزایش می یابد. این بدان معناست که برای کودکان دارای فاکتور V لیدن، از هر 5000 تا 10000 یک نفر دچار عوارض لخته خون می شود. در موارد نادری که هر دو ژن تحت تأثیر قرار می گیرند، شانس لخته شدن خون در این افراد 100 برابر بیشتر از افراد فاقد فاکتور V لیدن خواهد بود. اکثر کودکان مبتلا به فاکتور V لیدن هرگز در دوران کودکی یا بزرگسالی خود دچار عوارض لخته خون نمیشوند. خطر ابتلا به لخته در این افراد زمانی افزایش می‌یابد که یک بیماری جدی زمینه ای یا یک بیماری خودایمنی تشخیص داده نشده وجود داشته باشد یا از قرص های کنترل بارداری (به صورت داروهای ضد بارداری خوراکی) و داروهای هورمونی استفاده شود.

به طور کلی، خطر ابتلا به لخته شدن خون در زنان جوانی که از قرص های کنترل بارداری استفاده می کنند، سه برابر بیشتر است. اما اگر جهش در فاکتور V لیدن نیز وجود داشته باشد، خطر لخته شدن خون 30 تا 40 برابر بیشتر از یک زن سالم است.

فاکتور V لیدن بر گروه های مختلف افراد تأثیر می گذارد اما خانواده های دارای منشا خاورمیانه ای (کشورهای عربی، ترکیه و ارمنستان) با حدود 10 درصد، بالاترین نرخ ابتلا را دارند. خانواده‌های دارای منشا اروپای جنوبی (یونان و ایتالیا) حدود پنج درصد هستند و خانواده های دارای منشا اروپای مرکزی و شمالی دارای نرخ هایی در حدود دو تا پنج درصد هستند.

یک نوع جهش ژنی در فاکتور V لیدن در حدود 2 تا 10 درصد از جمعیت قفقازی وجود دارد. جهش در فاکتور V لیدن در ژن های افرادی که اجداد سفیدپوست ندارند (آفریقایی، آسیایی، بومی آمریکا یا جزایر اقیانوس آرام) تا به حال مشاهده نشده است.

افراد مبتلا به ترومبوفیلی فاکتور V لیدن بیشتر از حد متوسط در معرض خطر ابتلا به نوعی لخته خون به نام ترومبوز وریدی عمقی (DVT) هستند. DVT اغلب در پاها رخ می دهد، اگرچه می تواند در سایر قسمت های بدن از جمله مغز، چشم، کبد و کلیه ها نیز رخ دهد. ترومبوفیلی فاکتور V لیدن همچنین خطر جدا شدن لخته ها از محل اصلی خود و حرکت در جریان خون را افزایش می دهد. این لخته‌ها می‌توانند در ریه‌ها قرار گیرند و به نام آمبولی ریه شناخته می‌شوند.در حالت دیگر، منشا لخته خونی ریه است. به این صورت که سیستم انعقادی به صورت نابجا در عروق ریز موجود در ریه فعال شده و لخته خونی ریه را ایجاد می کند. اگرچه ترومبوفیلی فاکتور V لیدن خطر لخته شدن خون را افزایش می دهد، تنها حدود 10 درصد از افرادی که جهش فاکتور V لیدن دارند علائم لخته خون غیرطبیعی را مشاهده می کنند.

جهش در فاکتور V لیدن با افزایش اندکی در خطر سقط جنین همراه است. زنان مبتلا به این جهش دو تا سه برابر بیشتر در معرض سقط جنین (مکرر) یا سقط جنین در سه ماهه دوم یا سوم هستند. برخی تحقیقات نشان می دهد که جهش فاکتور V لیدن ممکن است خطر سایر عوارض ناشی از تشکیل توده خونی در دوران بارداری را افزایش دهد که از آن جمله می توان به فشار خون بالا ناشی از بارداری (پره اکلامپسی)، رشد آهسته جنین، و جدا شدن زودهنگام جفت از دیواره رحم اشاره کرد. تعداد زیادی از زنان مبتلا به ترومبوفیلی فاکتور V لیدن حاملگی طبیعی دارند؛

- جهش پروترومبین : جهش پروترومبین دومین اختلال شایع لخته شدن خون است. تقریباً همه کودکان مبتلا به جهش پروترومبین تنها دارای یک ژن جهش یافته هستند و این معمول نیست که یک کودک هر دو ژن خود جهش داشته باشد.

پروترومبین بخش مهمی از مسیر لخته شدن طبیعی خون طبیعی است و برای توقف خونریزی ضروری است. کودکان مبتلا به جهش پروترومبین دارای پروترومبینی با عملکرد بیش از حد طبیعی در خون خود هستند که باعث می شود بدن لخته های خون بیشتری تولید کند و علائم لخته خون بروز پیدا کند. در حالت دیگر، پایداری این فاکتور در خون افزایش یافته و مدت طولانی تری به صورت فعال باقی ماند که نتیجه آن تولید توده خونی بیش از مقدار نیاز برای بستن زخم است.

خطر ابتلا به لخته خون در کودکانی که یک ژن جهش یافته دارند، دو تا سه برابر افزایش می‌یابد. این بدان معنی است که از هر 1000 کودک مبتلا به این بیماری، دو تا سه نفر دچار لخته خون می شوند. برای کودکانی که هر دو ژن پروترومبین آن ها دارای جهش است، شانس بیشتری برای ایجاد لخته خونی نسبت به کودکانی که فقط یک ژن مبتلا دارند، وجود دارد. اکثر کودکان مبتلا به جهش پروترومبین هرگز در دوران کودکی یا جوانی خود دچار لخته شدگی خون نمی شوند. خطر ابتلا به لخته زمانی افزایش می‌یابد که یک بیماری جدی، یک بیماری خودایمنی تشخیص داده نشده و/یا سابقه استفاده از داروهای ضد بارداری یا سایر داروهای هورمونی وجود داشته باشد 

جهش پروترومبین که یک ژن را تحت تأثیر قرار می دهد در حدود دو تا سه درصد از کودکان با نژاد سفید پوست رخ می دهد. کودکان با اجداد مختلط نیز می توانند تحت تأثیر قرار گیرند. از هر 10000 کودک دارای جهش پروترومبین، یک کودک دارای جهش پروترومبین در هر دو ژن خود است؛

- کمبود پروتئین C و پروتئین S : پروتئین C و پروتئین S در بدن با هم همکاری می کنند تا از لخته شدن خون جلوگیری کنند. اگر فردی به اندازه کافی از هر یک از این پروتئین ها نداشته باشد، در معرض خطر لخته شدن خون قرار دارد. اگر کودکی کمبود پروتئین C یا پروتئین S را از والدین خود به ارث برده باشد، خطر لخته شدن خون در کودک 10 تا 20 برابر افزایش می یابد. اکثر کودکان مبتلا به این دو بیماری در دوران کودکی و نوجوانی خود دچار لخته خون نمی شوند اما ایجاد لخته های خونی ممکن است در هر اندامی از آن ها رخ داده و باعث بروز علائم در هر سنی شود (به خصوص ایجاد لخته خونی در ریه و مغز).

کمبود پروتئین C همه نژادها را تحت تاثیر قرار می دهد و کمبود ارثی پروتئین C در یک نفر از هر 1000 نفر رخ می دهد درمان این بیماران با سپروتین، یک محصول مشتق از خون که جایگزین پروتئین از دست رفته C می شود، انجام می شود.

کمبود پروتئین S نیز همه نژادها را تحت تاثیر قرار می دهد و کمبود ارثی آن در یک نفر از هر 5000 نفر رخ می دهد درمان این بیماران با پلاسما یا داروهای رقیق کننده خون انجام می شود.

کمبود شدید پروتئین C یا پروتئین S یک بیماری نادر (کمتر از یک نفر از هر یک میلیون نفر) اما کشنده است. نوزادان مبتلا به کمبود شدید پروتئین C یا پروتئین S با لخته های خونی متولد می شوند که اغلب باعث آسیب مغزی و کوری می شوند. پزشکان پس از تولد از این وضعیت آگاه خواهند شد زیرا نوزادان لکه های بنفش بزرگی روی پوست خود خواهند داشت. این لکه ها لخته های خون در پوست هستند.

انواعی از کمبود پروتئین C و پروتئین S غیر ژنتیکی نیز وجود دارد. کودکان مبتلا به بیماری کبد یا کمبود ویتامین K ممکن است دچار کمبود پروتئین C یا پروتئین S شوند.اما احتمال وقوع این عرضه نسبت به انواع ارثی بیماری بسیار کمتر است؛

- کمبود آنتی ترومبین : آنتی ترومبین یک پروتئین طبیعی در بدن انسان است که وظیفه آن جلوگیری از لخته شدن خون است. نداشتن آنتی ترومبین کافی در بدن می تواند منجر به لخته شدن خون شود. کمبود آنتی ترومبین حتی نسبت به کمبود پروتئین C یا پروتئین S دارای احتمال بیشتری برای ایجاد لخته خون است و اغلب باعث لخته شدن خون در دوران کودکی یا نوجوانی می شود.

کمبود آنتی ترومبین در حدود یک نفر از هر 20000 تا 50000 نفر رخ می دهد. احتمال لخته شدن خون در یک فرد بستگی به مقدار آنتی ترومبین در بدن او دارد. هنگامی که کمبود آنتی ترومبین در کودکی تشخیص داده شود، می توان با موارد زیر آن را درمان کرد:

• رقیق کننده های خون که معمولا برای درمان و پیشگیری از لخته شدن خون کافی هستند؛

• فاکتورهای حاوی آنتی ترومبین که مشتق از خون یا مصنوعی (ساخت بشر) هستند.

- هموسیستئین بالا : هموسیستئین یک اسید آمینه (یک واحد سازنده پروتئین) است و به طور طبیعی در بدن انسان یافت می شود. در اثر برخی از جهش های ژنتیکی، اختلالی که از والدین به کودک منتقل می شود، می تواند منجر به افزایش هموسیستئین در خون وی شود. هموسیستئین بالا می تواند باعث لخته شدن خون یا انسداد شریان ها و سیاهرگ ها شود. موارد نادری از سطوح بالای هموسیستئین به تنهایی مشاهده شده است (بیش از 100 با مقدار طبیعی کمتر از 12)، و معمولا این شرایط با بسیاری از مشکلات پزشکی دیگر همراه است و بلافاصله پس از تولد یا در سال اول زندگی کودک تشخیص داده می شود.

معمولاً هموسیستئین بالا می تواند ناشی از رژیم غذایی نامناسب و فاقد ویتامین های گروه B (B6، B12 و اسید فولیک) یا بیماری های خون یا روده باشد که باعث می شود بدن این ویتامین ها را جذب نکند. کودکان با عملکرد ضعیف کلیه نیز ممکن است سطوح هموسیستئین غیرطبیعی بالا داشته باشند. در این شرایط، میتوان سطح هموسیستئین را با استفاده از مصرف بیشتر ویتامین های B6، B12 و/یا اسید فولیک کاهش داد؛

- افزایش لیپوپروتئین (a) : لیپوپروتئین (a) یک لیپوپروتئین طبیعی است و شبیه لیپوپروتئین هایی است که در انتقال کلسترول دخالت دارند. با این حال، عملکرد دقیق لیپوپروتئین (a) در بدن مشخص نیست. مطالعات نشان داده است که در برخی خانواده ها، لیپوپروتئین (a) می تواند مانند کلسترول بالا باشد. بالا بودن لیپوپروتئین (a) می تواند منجر به لخته شدن خون شود. متأسفانه، هیچ راه موثری برای کاهش لیپوپروتئین (a) وجود ندارد. بر خلاف کلسترول، لیپوپروتئین (a) تحت تأثیر رژیم غذایی یا ورزش قرار نمی گیرد. دوزهای بالای ویتامین نیاسین می تواند در برخی موارد لیپوپروتئین (a) را کاهش دهد، اما نیاسین عوارض جانبی دارد و همیشه موثر نیست. کودکانی که به دلیل لیپوپروتئین (a) بالا لخته خون داشته اند باید با داروهای رقیق کننده خون درمان شوند و ممکن است لازم باشد برای مدت طولانی دارو مصرف کنند؛

- افزایش سطح فاکتور هشت (VIII) : سطوح بالای فاکتور VIII می تواند منجر به لخته شدن خون شود. فاکتور VIII پروتئینی است که به توقف خونریزی در بدن کمک می کند. کاهش فعالیت این پروتئین در بیماری هموفیلی مشاهده می شود که در آن امکان ایجاد لخته خون از بین می رود یا به مقدار بسیار زیادی کاهش می یابد. این بیماران در معرض خونریزی های طولانی مدت و گاهی کشنده قرار می گیرند. در مقابل، خانواده هایی هستند که از نظر ژنتیکی فاکتور هشت بالایی دارند. فاکتور VIII می تواند به دلیل عفونت، التهاب و بیماری های خودایمنی نیز افزایش یابد. مطالعاتی که تا به حال در این زمینه انجام گرفته است موفق به مشخص کردن این مطلب نشده است که در چه سطحی از فاکتور VIII فردی در معرض خطر لخته شدن خون قرار می گیرد و بنابراین در حال حاضر بررسی فعالیت فاکتور هشت تنها در موارد مشکوک به وجود این مشکل مورد بررسی قرار می گیرد؛

- سندرم آنتی بادی آنتی فسفولیپید (APLA یا APLAS) : برخلاف بسیاری از ترومبوفیلی های دیگر، سندرم آنتی بادی آنتی فسفولیپید (APLAS) یک اختلال اکتسابی است، به این معنی که فرد از بدو تولد به این بیماری مبتلا نیست. این اختلال یک بیماری خود ایمنی است که باعث می شود سیستم ایمنی بیش از حد کار کند و به قسمت های سالم بدن کودک حمله کند. مانند برخی دیگر از بیماری های خودایمنی، APLAS ممکن است که در بعضی خانواده ها به صورت ارثی وجود داشته باشد، اما ژن خاصی مانند آنچه در مورد فاکتور V لیدن گفته شد، برای APLAS وجود ندارد. با این حال، مشخص شده است که برخی از ژن های قابل توارث می توانند استعداد ابتلای افراد به این اختلال را تحت تاثیر قرار دهند. هنوز کاملاً مشخص نیست که چگونه APLAS منجر به لخته شدن خون می شود. هماتولوژیست ها فکر می کنند که APLAS ممکن است که باعث ایجاد سوراخ هایی روی سطح سلول های پوشاننده رگ های خونی شود. این سلول ها به طور معمول از تشکیل لخته های خون در رگ جلوگیری می کند و آسیب به آن ها عروق را مستعد تشکیل لخته خونی می کند.

این عارضه در دختران نوجوان و زنان جوان بیشتر از پسران یا مردان است و برای زنانی که این عارضه را دارند می تواند مشکلات زیادی در بارداری ایجاد کند. انجام آزمایش APLAS در کودکان سالم یا فاقد سابقه خانوادگی اختلالات انعقادی که دچار لخته خون می شوند بسیار مهم است. 

بیماران مبتلا به APLAS که دچار لخته شدن خون می شوند نیاز به درمان با داروهای رقیق کننده خون دارند و باید توسط پزشک متخصص در اختلالات انعقادی خون تحت درمان قرار گیرند. 

به طور کلی، در حال حاضر درمان قطعی برای اکثر اختلالات مرتبط با سیستم انعقادی وجود ندارد و مبتلایان به این مشکلات نیاز به استفاده مادام العمر از داروهای ضد انعقاد و یا تزریق فاکتورهای پروتئینی خاص خواهند داشت. اخیراً برخی از روش ها مانند سلول درمانی و ژن درمانی برای درمان این نوع از اختلالات معرفی شده است که در حال حاضر در مرحله تحقیقاتی خود قرار دارند.