مایع آمنیوتیک چیست و چه نقشی در حفاظت از جنین دارد؟

مایع آمنیوتیک، مایعی است که حدود دوازده روز پس از لقاح در رحم تشکیل می شود و در دوران بارداری اطراف جنین را احاطه می کند. این مایع از آب، الکترولیت، پروتئین ها، کربوهیدرات ها، لیپیدها، مواد معدنی، اوره و سلول های جنینی تشکیل شده است و محتوای آن تحت تاثیر تغذیه مادر و تماس فرد باردار با مواد مضر دچار تغییر می شود.

در دوران بارداری این مایع موجب حفاظت جنین در مقابل ضربات می شود. در گذشته پزشکان معتقد بودند تنها کاربرد مایع آمنیوتیک نقش محافظتی آن است، در حالی که امروزه مشخص شده که مایع رحمی در روند تکوین و تکامل جنین نیز موثر است. این ماده کاملا استریل است و حاوی مواد مغذی می باشد، به همین علت جنین از آن تغذیه نموده و سپس آن را دفع می نماید.

مایع آمنیوتیک چه فوایدی دارد؟

از عملکرد های مایع آمنیوتیک می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• فراهم کردن فضای کافی برای حرکت جنین که باعث رشد مناسب اسکلت و عضلات می شود

• محافظت از جنین در مقابل ضربه های احتمالی به شکم مادر و سایر آسیب های خارجی

• تقویت دستگاه تنفسی و ریه جنین و کمک به رشد و تکوین مناسب ریه ها

• محافظت در مقابل عفونت ها

• فراهم کردن دمای مناسب برای جنین و جلوگیری از اتلاف گرما

• جلوگیری از فشار بر روی بند ناف

به دلیل اینکه مایع آمنیوتیک نقش مهمی در رشد جنین دارد، به عنوان شاخص سلامت و رشد شناخته می شود. میزان آن توسط سونوگرافی قابل بررسی است و در صورت مشکوک بودن به بروز مشکل در جنین در حال رشد، نمونه گیری از مایع آمنیوتیک و انجام آزمایش های ژنتیک مولکولی و بررسی DNA به روش PCR و شناسایی جهش ها و کاریوتایپ جنین می تواند اطلاعات ارزشمندی را در مورد سلامت جنین به پزشک ارائه دهد. این موضوع از این جهت که قادر به شناسایی بیماری ها و تشخیص قبل از تولد می باشد بسیار ارزشمند است، و می تواند از تولد نوزادان مبتلا به بیماری جلوگیری کند. علاوه بر موارد فوق در حال حاضر مطالعات در زمینه استخراج سلول های بنیادی از مایع آمنیوتیک و استفاده آز آن برای درمان بیماری ها، در حال انجام است.

میزان طبیعی مایع آمنیوتیک چقدر است؟ 

از روز دوازدهم بارداری (12 روز پس از لقاح) مایع آمنیوتیک شروع به ساخته شدن می کند و در هفته هشتم نیز کلیه های جنین، قادر به دفع مواد سمی از طریق ادرار می باشند. همزمان با تکامل جنین و بالا رفتن سن بارداری، حجم مایع رحمی بیشتر می شود. به طوری که مایع آمنیوتیک در حدود هفته 34 بارداری تقریبا 800 میلی لیتر است که بیشترین مقدار را دارد. بعد از هفته 34 بارداری حجم مایع رحمی کاهش یافته و در هفته 40 به حدود 600 میلی لیتر می رسد.

جدول مقدار مایع آمنیوتیک در هفته های مختلف بارداری

همانطور که در جدول بالا مشاهده می شود، حجم مایع آمنیوتیک در طول بارداری و تا هفته 34 افزایش می یابد، و پس از آن اندکی از حجم آن کاسته می شود. این اتفاق تا زمان زایمان ادامه دارد. بررسی حجم مایع رحمی یکی از شاخص های مهم در بررسی سلامت و رشد مناسب جنین است. به عبارت دیگر، هرگونه کاهش یا افزایش در حجم این مایع نسبت به میزان طبیعی آن می تواند نشان دهنده وجود مشکلات تکوینی در جنین یا موارد دیگری باشد که در ادامه به توضیح و بررسی آن خواهیم پرداخت.

دلایل پایین بودن حجم مایع آمنیوتیک چیست و چگونه درمان می شود؟  

کاهش حجم مایع آمنیوتیک نسبت به حالت طبیعی به عنوان الیگوهیدرآمنیوس شناخته می شود و یکی از اختلالات شایع در سه ماهه سوم بارداری است. اما باید در نظر داشت چنانچه این رویداد در شش ماه اول حاملگی رخ دهد، ممکن است عوارض جدی به دنبال داشته باشد. کاهش حجم مایع آمنیوتیک در اواخر بارداری اغلب در اثر پارگی غشا، اختلال در عملکرد جفت یا ناهنجاری های جنینی رخ می دهد. یکی دیگر از عللی که می تواند منحر به کاهش حجم مایع آمنیوتیک شود، نشت مزمن مایع آمنیوتیک است.

الیگوهیدرآمنیوس زمانی به وجود می آید که شاخص مایع آمنیوتیک (AFI) که در سونوگرافی، کمتر از 5 سانتی متر (شاخص طبیعی 5-25 سانتی متر است) و MVP کمتر از 2 سانتی متر باشد. برای درک بهتر این موضوع بهتر است به تعریف (AFI) بپردازیم. در هنگام سونوگرافی، پزشک بیشترین حجم مایع آمنیوتیک، در چهار قسمت متفاوت از رحم‌ را اندازه‌گیری می‌کند و سپس با جمع کردن اعداد به دست آمده شاخص مایع آمنیوتیک (AFI) را محاسبه می کند تا مشخص شود میزان مایع رحمی چقدر است.

احتمال وقوع الیگوهیدرآمنیوس در افراد زیر بیشتر از سایرین می باشد:

• سابقه بارداری با جنین تکامل نیافته

• فشار خون بالا مزمن (فشار خون بالا)

• اختلالات جفتی مانند جدا شدگی جفت

• پره اکلامپسی

• دیابت

• لوپوس

• حاملگی چند قلویی

• نقص های مادرزادی، مانند ناهنجاری های کلیوی

الیگوهیدرآمنیوس می تواند در هر مرحله ای از بارداری اتفاق بیفتد اما از آنجایی که در 6 ماه اول بارداری ممکن است موجب سقط جنین، زایمان زودرس و مرگ جنین شود، لذا بیشتر مورد توجه قرار می گیرد.

کاهش مایع آمنیوتیک در سه ماه آخر بارداری احتمال سزارین را افزایش می دهد.

نشت مایع آمنیوتیک چیست و چه علائمی دارد؟ 

گاهی مایع آمنیوتیک پیش از زمان زایمان شروع به نشت کردن می کند. بر اساس اعلام انجمن بارداری آمریکا، از هر 10 نفر 1 نفر این موضوع را تجربه می کند.

البته توجه به این نکته حائز اهمیت است که رحم در اثر افزایش حجم به مثانه فشار آورده و موجب بی اختیاری ادرار می گردد و این امر نباید با نشت مایع آمنیوتیک اشتباه گرفته شود.

مایع آمنیوتیک معمولاً زرد کم رنگ یا بدون رنگ، شفاف و معمولا بدون بو است و ممکن است رگه های خون نیز در آن دیده شود. در غیر اینصورت مایع خروجی به عنوان ادرار شناخته می شود. گاهی ممکن است به علت عفونت رحمی مایع نشتی سبز رنگ و یا قهوه ای مایل به سبز، و بد بو باشد، که این موضوع عمدتا به علت وجود عفونت و یا مکونیوم ایجاد می شود. در چنین مواردی مراجعه به پزشک معالج ضروری است.

اگر نشت مایع آمنیوتیک یا پارگی قبل از هفته 37 بارداری اتفاق بیفتد، به آن پارگی زودرس کیسه آب (PROM) گفته می شود و از هر 100 نفر، 2 نفر به آن دچار می شوند. هر چند که این احتمال وجود دارد، پارگی زودرس کیسه آب در زمان زایمان (بعد از هفته 37 بارداری) رخ دهد. پارگی کیسه آب در اواخر بارداری موجب زایمان می شود.

افزایش حجم مایع آمنیوتیک به چه دلیل رخ می دهد؟ 

افزایش غیر طبیعی حجم مایع رحمی اصطلاحا پلی هیدرآمنیوس نام دارد. این وضعیت در اثر حاملگی های چند قلویی (دوقلو یا سه قلو)، ناهنجاری های مادرزادی (مشکلاتی که هنگام تولد نوزاد وجود دارد) یا دیابت بارداری رخ می دهد. طبق گزارش انجمن بارداری آمریکا، این حالت در 1 درصد از تمام بارداری ها اتفاق می افتد. زمانی که شاخص مایع آمنیوتیک بیش از 24 سانتی متر و MVP بیش از 8 سانتی متر باشد، شرایط تحت عنوان پلی هیدرآمنیوس شناخته می شود.

اختلالات جنینی که ممکن است منجر به افزایش مایع آمنیوتیک یا پلی هیدرآمنیوس شود عبارتند از:

• اختلالات گوارشی، از جمله آترزی روده یا مری و فتق دیافراگم

• اختلالات مغز یا سیستم عصبی، مانند آنسفالی یا دیستروفی میوتونیک

• آکندروپلازی، نوعی اختلال رشد استخوان

• مشکلات ضربان قلب جنین

• عفونت

• سندرم Wiedemann Beckwith (اختلال رشد مادرزادی)

• ناهنجاری های ریه جنین

• هیدروپس جنینی (تجمع غیر طبیعی آب که در قسمت‌های مختلف بدن جنین)

• سندرم انتقال خون دوقلو (سهم متفاوت دو جنین از یک جفت مشترک)

• عدم تطابق خون مادر و جنین

• دیابت بارداری کنترل نشده

در صورت افزایش غیر طبیعی مایع آمنیوتیک علائم مادر ممکن است شامل دردهای ناحیه شکمی و مشکلات تنفسی به دلیل بزرگ شدن رحم باشد. سایر عوارضی که در اثر پلی هیدرآمنیوس اتفاق میفتد عبارتند از:

• زایمان زودرس

• پارگی کیسه آب

• جدا شدن جفت

• مرده زایی

• خونریزی غیر طبیعی پس از زایمان

• ناهنجاری های جنین

• اختلالات بند ناف

موارد خفیف پلی هیدرآمنیوس معمولاً بدون درمان برطرف می شود. اما جهت حفظ سلامت و رشد جنین ممکن است انجام مداوم آزمایش قند خون مادر توصیه شود. همچنین انجام سونوگرافی های دوره ای برای بررسی میزان مایع آمنیوتیک در رحم و نمودار رشد جنین مفید است. در موارد شدیدتر، ممکن است نیاز به کاهش مایعات با آمنیوسنتز یا سایر روش ها باشد.

چه عواملی موجب حفظ تعادل در میزان مایع آمنیوتیک می گردد؟

تحقیقات نشان داده که سبک زندگی سالم و رعایت موارد زیر در دوران بارداری، نقش مهمی در حفظ سلامت مادر و جنین و تعادل حجم مایع آمنیوتیک دارد:

• تغذیه و رژیم غذایی: استفاده از مواد خوراکی سرشار از فیبر، سبزیجات و میوه ها، پروتئین و غلات کامل و همچنین مصرف ویتامین ها و مکمل ها زیر نظر پزشک، نقش مهمی در تعادل مایع آمنیوتیک و حفاظت از سلامت مادر و جنین دارد.

• نوشیدن آب و مایعات به میزان کافی: هر چند نوشیدن آب در تمام مراحل بارداری مفید است، اما تاثیرات آن در هفته های 37 تا 41 بسیار چشمگیر می باشد.

• پیاده روی و ورزش منظم: معمولا پزشکان به افرادی که قبل از بارداری نیز پیاده روی را به صورت منظم تجربه کرده اند، توصیه می کنند تا آن را با ۱۵ تا ۳۰ دقیقه در روز و سه روز در هفته آغاز کنند و سپس زمان آن را به ۶۰ دقیقه برسانند. به طور کلی شخص باردار قادر است ۱۵۰ دقیقه (دو ساعت و نیم) در هفته پیاده‌روی کند و این برنامه منظم را تا سه ماهۀ سوم ادامه دهد.

• حفظ آرامش و اجتناب از استرس: ورزش های سبک، حرکات یوگا و ماساژ درمانی در بسیاری از موارد سبب مدیریت و کنترل استرس می گردد.

آمبولی مایع آمنیوتیک چیست؟

آمبولی مایع آمنیوتیک یا سندرم آنافیلاکتوئیدی (AFE) یکی از اختلالات بسیار نادر در دوران بارداری است و زمانی رخ می دهد که مایع آمنیوتیک وارد جریان خون مادر شود. این موضوع سبب مسدود شدن شریان ها شده و بنابراین ممکن است مرگ مادر و یا نوزاد را به دنبال داشته باشد. سندرم آنافیلاکتوئیدی معمولا در هنگام زایمان و یا پس از آن اتفاق می افتد، و با نشانه هایی مانند تنگی نفس، تهوع و احساس خفگی همراه است. از آنجایی که بروز علائم به صورت ناگهانی می باشد، لذا به محض مشاهده ی شرابط غیر معمول باید به پزشک مراجعه نمود.

کلام آخر

در صورت مشاهده علائمی مبنی بر افزایش و یا کاهش غیرطبیعی میزان مایع رحمی و یا نشت آن از واژن و احساس عدم حرکت جنین در رحم، مراجعه به پزشک ضرورری است.

برای دریافت مشاوره رایگان و کسب اطلاعات بیشتر، میتوانید سوال خود را از طریق بخش گفتگوی آنلاین و ارتباط با مشتریان در قسمت پایین صفحه (لوگوی MOMGENE) مطرح نموده و یا با شماره تلفن 42500-021 داخلی 562 تماس حاصل فرمایید.